فیل در تاریکی

فیل در تاریکی - قاسم هاشمی‌نژاد 

«فیل در تاریکی» داستانی موجز، روان، مستحکم و گیراست و علی‌رغم توجه‌اش به جزئیات (مانند ارائه تصویر ارزشمندی که از تهران در دهه پنجاه ارائه می‌دهد)، حاشیه نمی‌رود و متواضعانه تنها قصه را پیش می‌برد. داستان علاوه بر تعلیق سهل‌و‌ممتنع‌اش چند ویژگی مهم دیگر نیز دارد.

نخست اینکه برعکس بسیاری از رمان‌ها و فیلمنامه‌های داخلی که در آن‌ها «کار» واقعاً چیزی فراتر از همین کلمۀ سه حرفی بیشتر نیست، در فیل در تاریکی، شغل شخصیت اصلی (مکانیکی و گاراژداری) و امکانات و حواشی مربوط به آن نقشی محوری در پیش بردن داستان بازی می‌کند.

دوم آنکه بر خلاف بسیاری از نمونه‌های وطنی و غیروطنی که خطوط داستان در آن‌ها به خاطر کم‌حوصلگی در پرداخت‌ رویدادها عملاً با حماقت و یا در بهترین حالت با کم‌هوشی شخصیت‌ها پیش می‌رود، در فیل در تاریکی آدم‌ها پیچیده و باهوش عمل می‌کنند.

سوم. پردۀ نماز در داستان و جایگاه کلیدی آن در مجموع شدن نیروهای جلال پس از رفتن به ورطۀ مصیبت و استیصال مخمصه، برای جامعه‌ای که در آن سال خیز مذهبی بلندی برداشته، حتی در همین قصۀ به ظاهر بی‌ارتباط نیز خالی از لطف نیست.

چهارم. فیل در تاریکی جزو معدود نمونه‌های موفق از داستان‌های معمایی‌جنایی در ادبیات فارسی است و برخی عناصر متداول نمونه‌ای آمریکایی ژانر را نیز به وضوح در خود دارد. با این حال احساس مواجهه با یک ترجمۀ نامأنوس یا یک اثر دست دوم را به خواننده نمی‌دهد. داستان زمان و مکان و فرهنگ و زبان خودش را دارد. مثلا متن وصیت‌نامه جلال را که غسل‌کرده، پیش از رفتن سر قرار خطاب به پدر همسرش روی کاغذ می‌نویسد ببینید:

جناب ‌آقای حاج ملاعلی عوض‌پور

پس از تقدیم ارادت و مراتب بندگی و اخلاصمندی

حاجی آقا  این بنده عصمت‌خانم و نور چشم‌های عزیزم زهرا و علی‌آقا را به دست شما می‌سپارم. بندۀ کمینه یکباب تعمیرگاه دارد واقع در خیابان بوذرجمهری که باید آقا نیکلا را سر آنجا بگذارید که آن را بچرخاند و مخارج زندگی بچه‌ها و عصمت خانم صبیه گرامی از آن تامین بشود انشالله. خانه باغ صبا را برای زندگی عصمت‌خانم و بچه‌ها نگه دارید و ما را حلال کنید و اگر قصوری از ما دیده شده به بزرگی خودتان ببخشید و ما را به دعای خیر یادآوری نمایید.

جلال امین

یکشنبه 18 بهمن ماه

اما علاوه بر باورپذیری لحن و جغرافیا، شاید راز‌آلودگی و تعلیق فیل در تاریکی نیز بیش از آنکه وامدار پایبندی به قواعد ژانر باشد تحت تاثیر مقولۀ راز و رمز در متون عرفانی و حضور فراگیر و بی‌نیاز آن در جهان متن است.

پنجم. داستان بسیار سینمایی نوشته شده اما برعکس نمونه ‌شاخص سینمای دهه 40 خوشبختانه به دام غیرت و انتقام فرو نمی‌افتد و جلال 1355 در نهایت عاقلانه‌تر از قیصر 1348 عمل می‌کند اما بخاطر نپرداختن به خلق زحمت‌کش ظاهراً در فضای چپ‌زده آن روزگار مورد توجه قرار نمی‌گیرد سه سال از انتشار هفتگی در روزنامه رستاخیز جوان در سال 1358 برای نخستین بار به صورت کتاب در انتشارات کتاب زمان منتشر می‌شود.

* * *

سوالی که پس از تمام شدن کتاب همچنان برای خواننده ادامه پیدا می‌کند و احتمالاً دریچه‌هایی برای ورود به لایه‌های دیگری از داستان باز می‌کند این است که ارتباط فیل در تاریکی مولوی با این داستان معمایی‌جنایی چیست. قاسمی‌نژاد داستانش را با اشاره به ابیاتی از فیل در تاریکی مثنوی آغاز می‌کند:

در کف هر کس اگر شمعی بدی

اختلاف از گفت‌شان بیرون شدی